Schilderen doen we met penselen. Maar welke penseel kies je nou? Wat wordt de keuze voor de juiste penseel? In het algemeen kan je zeggen dat penselen met een lange steel voor olieverf, acryl en tempera (dus werken op doek en paneel) zijn en de korte penselen voor aquarel. Maar welk haar gebruik je voor welke techniek?
Algemeen
Een penseel is uit drie onderdelen opgebouwd:
- het haar: de kwast
- een metalen huls: de bus
- het hout : de steel
Het belangrijkste onderdeel van een penseel is de kwast: de haren die de verf vasthouden en gecontroleerd moeten afgeven. Deze haren zijn vaak van dierlijke herkomst, afkomstig van de pels of staart. Realiseer je wel, de haren zijn afkomstig uit de voedsel- en bontindustrie. Hoewel er geen dieren speciaal ten behoeve van het maken van penselen worden afgemaakt kan ik mij voorstellen dat iemand dit toch niet wil. Voor wie dat niet wil, er zijn hele goede alternatieven voor dierlijk haar.
De bus houdt de haren vast en verbindt deze met de steel. Er zijn verschillende kwaliteiten van deze hulzen of bussen in gebruik. Een penseel met een goede bus is duur. De stelen zijn meestal van (beuken)hout.
Natuurlijk haar wordt aanbevolen voor technieken als olieverf, tempera en aquarel. Synthetisch haar voor penselen voor acryl. Toch hoor je vaak dat natuurharen penselen ook geschikt zijn voor acrylverf, echter acrylverf tast door zijn alkalibestanddeel de haren aan. Voor acrylverf zijn daarom penselen met synthetische haren aan te bevelen.
We onderscheiden drie soorten penselen: plat , rond en de kattentong. Elke penseel heeft zijn eigen toets.
Bij olieverf en acryl prefereer ik ronde penselen voor de opbouw, je kan dan makkelijk in alle hoeken komen. Platte penselen (voor olieverf en acryl) gebruik ik om een mooie toets op het doek te zetten of om , in combinatie met rond en kattentong, a la prima (nat in nat en direct op het doek) te schilderen. Een kattentong penseel heeft de vorm van zowel de platte als ronde penseel. Het is een breed penseel met afgeronde hoeken en een puntige tong. Het combineert de eigenschappen van een ronde en een platte penseel. Schilder ik in dunne lagen dan zet ik de eerste laag op met ronde varkensharen penselen en gebruik ik voor de volgende lagen zachte, platte runderharen penselen. Puntige penselen gebruik ik voor dunne lijnen.
Bij aquarel en tempera prefereer ik penselen van eekhoornhaar.
Penselen van de bekende goedkope winkelketens zijn niet veel meer dan goedkoop. Maar om er mee te schilderen, ik word er niet gelukkig van. De varkensharen penselen zijn veel te lang en niet interlocked (zie varkensharen penselen) waardoor ze bij het schilderen snel vervormen. Acrylharen penselen van deze ketens missen veerkracht. Voor iets meer geld schaf je goede penselen aan waar je, als ze goed onderhouden worden, lang plezier van hebt. Heb je een penseel gekocht dan zit er een lijmlaag in de haren. Dat is niet om de penseel in vorm te houden maar om motten te weren. Eenmaal in aanraking met verf zullen motten penselen links laten liggen.
Natuurharen penselen
Kolinsky
De kolinsky is een marter en leeft in Siberië en het noorden van China. Het haar van de staart wordt als het beste voor het maken van penselen beschouwd. Het haar van de kolinsky heeft een goudrode rossige kleur, die naar het topje iets donkerder wordt. Kolinskypenselen zijn heel duur. Zij worden in hoofdzaak voor aquarelverf gebruikt.
De verf vloeit via de punt van de kwast op het papier. Hoe sterker de punt, hoe betrouwbaarder dat blijft gebeuren. Wie voor zijn aquarelwerk een penseel zoekt met een altijd betrouwbare fijne en sterke punt, is het overwegen van de hogere uitgave voor een tobolsky-kolinskypenseel met mannelijk haar beslist de moeite waard. Voor een tobolsky-kolinskypenseel van da Vincy (nr 24) betaal je wel een kleine € 350,-. Nooit uitlenen dus.
Een minder kostbaar alternatief voor flexibele penselen vormt het haar van andere martersoorten.
Roodmarter
De penselen die onder de benaming ‘red sable’ worden verkocht, zijn meestal van het haar van de wezel gemaakt. Het haar is zeer elastisch en heeft een groot absorptievermogen voor verf. Met aquarelpenselen van’ roodmarter’ is de verf zeer goed te verwassen. Red sable vormt een goed alternatief voor kolinsky. Red sable is te onderscheiden van kolinsky door de kleur. Red sable is roodbruin van kleur in tegenstelling tot het meer goudrood van de kolinsky.
Red sable is verder geschikt voor dunne olieverf en gouache.
Eekhoorn
Het haar uit de staart van de eekhoorn is fijner en dunner dan dat van de marter, maar minder elastisch. Door de fijnere haren bevat een kwast van een bepaald formaat meer holle buisjes die door capillaire werking meer vocht kunnen opzuigen dan een marterharen penseel van eenzelfde formaat. Eekhoornhaar neemt daardoor meer verf op dan de andere haarsoorten.
Een goed vervaardigd eekhoornpenseel vormt, vochtig gemaakt, een fijne punt en is bij uitstek geschikt voor de aquareltechniek. Het zijn dure maar geweldige penselen.
Bunzing
Het haar van de bunzing is grijsgeel tot bruinzwart van kleur. De haren zijn korter en minder veerkrachtig dan die van de wezel. Deze haren worden vooral in platte penselen voor olieverf gebruikt.
Das
Het haar van de das is conisch gevormd en heeft een dikke buik dicht bij de punt. Aan de wortel is het haar vrij dun. Dit leidt ertoe dat de haren in een kwast uit elkaar gaan staan. Dashaar wordt gebruikt in waaierpenselen en spalters. Een eigenschap van dassenhaar is dat het zelf nauwelijks verf opneemt. Ideaal voor penselen die gebruikt worden op kleuren in elkaar te laten vloeien. Een goedkopere variant is geitenhaar. Er zijn ook waaierpenselen van varkenshaar, waarom heb ik nooit begrepen.
Rund
Runderharen penselen zijn goede olieverfpenselen. Het is veerkrachtig en soepel haar. Penselen van runderhaar wordt ook als ‘imitatiemarterhaar’ verkocht. Ze zijn dan geverfd zodat het haar op roodmarter lijkt. Voor ronde penselen is het haar minder geschikt, het heeft weinig buik en vormt daarom geen goede, scherpe punt.
Varken
Varkenshaar is dikker dan andere natuurlijke haarsoorten. Een haar van een varken is niet helemaal rond. Dit maakt het haar veerkrachtig. Een ander belangrijk verschil ten opzichte van andere haarsoorten is de meervoudige bles, die veel verf kan vasthouden. Zou je één bos haar in een penseel zetten dan is er nauwelijks goed mee te schilderen, je krijgt dan een penseelstreek met een rafelige rand. De goedkope varkensharen penselen (meestal met een lange kwast) zijn zo gemaakt. Door een penseel samen te stellen uit twee bosjes haar met de kromming naar elkaar toe (‘interlocked’), krijg je een penseel die zijn vorm goed behoudt. Varkensharen penselen zijn bij uitstek penselen voor olieverf, ze zijn krachtig en hebben een mooie toets. Acryl tast varkenshaar niet aan. De penselen kunnen dus voor acryl worden gebruikt. Het water zal de penselen echter wat uit elkaar laten staan.
Gouache en eitempera
Voor het schilderen met aquarelverf, gouache en eitempera worden over het algemeen zachte penselen gebruikt. Marterhaar, eekhoornhaar en een zachte synthetische vezel worden het meest gebruikt bij de vervaardiging van deze penselen.
Synthetisch haar
Acrylon
Vooral voor acrylverf zijn de synthetische penselen met nylon of polyestervezel te prefereren boven de natuurlijke haarsoorten, omdat acrylverf de haren aantast. Synthetisch haar geeft je de mogelijkheid met acryl een glad oppervlakte te schilderen. Met een natuurharen penseel is dat moeilijk. Als vergelijking; koop eens een pot acryverf voor de voordeur en een varkensharen kwast. Je krijgt strepen in je schilderwerk.
Voor de opbouw of voor een schilderij met een mooie toets zijn de wat hardere acrylpenselen (acrylon) geweldig. Ook dit zijn dure penselen, maar het haar blijft bij het schilderen in vorm. Ze geven een mooie scherpe rand. Het lijkt op varkenshaar maar dan synthetisch.
Voor de afwerking kies ik voor het wat zachtere acrylhaar. Schilder je a la prima, dan zijn wat stugge platte acrylpenselen aangevuld met wat acrylonpenselen uitstekend.
Spalters
Spalters worden, afhankelijk van het haarsoort gebruikt om te gronderen, vernissen of marmeren. Met de varkensharen variant kan men met acryl- of olieverf grote vlakken opzetten. Een zachte spalter van ponyhaar is goed om bij aquarel grote vlakken nat te maken of te verschilderen.
Het alternatief voor natuurhaar
Da Vinci ontwikkelde een acrylharenpenseel met de eigenschappen van echt marterhaar. Het nog fijnere synthetische haar is zeer elastisch. Geschikt voor aquarel. Wordt veel als vervanger voor een marterharen of eekhoornharen penseel gebruikt. De penseel wordt verkocht onder de naam Casaneo. Ze schilderen geweldig.
Onderhoud
De levensduur van penselen kan aanzienlijk verlengd worden door ze goed te gebruiken en te onderhouden. Vooral bij gebruik van verf die snel en watervast opdroogt (bijvoorbeeld acrylverf) moeten de penselen tussen de werkzaamheden door regelmatig nat gehouden of schoongemaakt worden om indrogen van de verf te voorkomen.
Tijdens het werken kunnen olieverfpenselen worden uitgespoeld in terpentine. Laat zachtharige penselen nooit op de punt in het oplosmiddel staan. De haarbundel kan onherstelbaar beschadigd worden.
Na het schilderen kunnen penselen als volgt worden schoongemaakt:
- Veeg het penseel eerst af met een doekje of een krant. Vooral bij gebruik van dikkere verfsoorten de restanten verf vanuit de huls voorzichtig naar de top van de haarbundel drukken.
- Resten van waterverdunbare verf uitspoelen in water. Stamp hierbij niet met de haarbundel op de bodem van de waterpot. Met name zachtere haarsoorten kunnen afbreken op de rand van de huls. Alkyd- en olieverfresten uitspoelen in terpentine.
- Was vervolgens het penseel voorzichtig in de handpalm met zachte huishoudzeep (liever geen afwasmiddel, dat ontvet de penseel) en lauw water tot het schuim volkomen schoon is. Druk niet te hard met de haarbundel in de hand, met name zachtere haarsoorten kunnen afbreken op de rand van de huls.
- Grondig naspoelen met schoon water en uitslaan.
- Breng met de vingers de haarbundel terug in de oorspronkelijke vorm.
- Spalters laat ik hangend drogen, alle andere penselen leg ik plat neer tot ze droog zijn
- Wegzetten in een pot met de haren naar boven (spalters laten hangen).
Aquarelpenselen maak je schoon met water. Nooit warm water gebruiken, dat is slecht voor het haar.
Bronnen
Cennini, Cennino, Het handboek van de kunstenaar. Vertaling Hendrik Van den Bossche en Hilde Theuns, Amsterdam 20032, ISBN 90-254-6261-8.
kM no. 54, Pieter Keune (chemicus en hoofdredacteur van kM.)
Talens Nederland.
Afbeeldingen
Website Peter van Ginkel
Mijn atelier.
