Lithografie

LITHOGRAFIE

Lithopers op het atelier

Jaren lang stond op mijn atelier een lithopers met stenen. Ik heb het altijd een moeilijke en tijdrovende techniek gevonden. Op mijn cursussen werd hij zelden gebruikt. Ik gaf hem aan een vriendin die graag lithografeert.

Grafiek is onder te verdelen in drie categorieën

diepdruk (de etstechniek)
de hoogdruk (hout en linosnede)
de vlakdruk (zeefdruk en lithografie)

Wereldberoemd zijn de litho’s van Alphonse Mucha die hij voor de voorstellingen van Sarah Bernardt maakte.

Sarah Bernhardt, 1896, Alphonse Mucha, lithography | Alphonse Maria Mucha

Alfons Mucha

De Tsjechische kunstenaar Alfons Mucha (of: Alphonse Mucha) is vooral bekend vanwege zijn ontwerpen voor affiches en wandplaten. Maar hij maakte ook schilderijen en sculpturen. Daarnaast ontwierp hij sieraden, meubilair, servies en glasvensters. Mucha is één van de toonaangevende kunstenaars uit de periode van de Jugendstil.

De kenmerken van de Jugendstil zijn vooral terug te zien in de vorm van de weelderige ornamenten die zijn werk versieren. De vrouwfiguren in zijn werk tonen overeenkomsten met die gangbaar zijn in kunst van het symbolisme. Mucha geloofde in de positieve invloed van zijn kunst op het leven van alledag. Hij wilde met zijn werk vrede en harmonie, schoonheid en goedheid in de samenleving brengen.
Mucha begon zijn carrière als toneelschilder in Wenen, de stad waar hij aan de kunstacademie studeerde in 1883. Hij had zich ooit al eerder aangemeld bij de kunstacademie van Praag, maar hij werd naar huis gestuurd met de mededeling dat hij beter een ander beroep te kiezen, waarin hij zich nuttiger kon maken. Ze namen zijn kunstenaarstalent dus niet erg serieus. In 1887 ging hij studeren aan de Académie Julian in Parijs. Hij werd bovendien lid van de Boheemse kring, waarvan Madame Charlottes crémerie in de Rue de la Grande Chamière de vaste ontmoetingsplek was. Hij leerde daardoor onder andere Paul Gauguin kennen. Door dit contact kwam hij in aanraking met spirituele ideeën en de kunstenaars van het symbolisme.

In dienst van Sarah Bernardt

Mucha begon naamsbekendheid te krijgen, nadat hij zijn eerste affiche ontwierp voor de Franse actrice Sarah Bernhardt in 1894. Niet lang daarna was hij een begrip geworden. Hij kreeg een contract voor vijf jaar bij de actrice. Hij ontwierp haar affiches, decors en kostuums. Ondertussen wordt hij lid van de Salon des Cent, een kunstenaarsgroep van symbolisten, welke het tijdschrift La Plume uitgeeft. Zo leert Mucha Kunstenaars als Pierre Bonnard en Henri de Toulouse-Lautrec kennen, die ook behoren tot de Salon des Cent. In 1897 heeft de kunstenaar een topjaar met drie eenmanstentoonstellingen: bij Galerie Bodinière in Parijs, in de Salon des Cent en bij Galerie Topic in Praag. De aandacht voor zijn werk blijft als maar groeien, mede omdat hij deelneemt aan de Wereldtentoonstelling van 1900 te Parijs. Hij ontving voor zijn bijdrage de Légion d’Honneur. Tussen 1904 en 1910 verblijft hij in Amerika. Daar werkt hij aan opdrachten en hij geeft les aan kunstacademies te New York, Chicago en Philadelphia.
Gedurende zijn carrière zijn de affiches steeds belangrijk gebleven. Maar een andere serie, die belangrijk is binnen zijn oeuvre, zijn de monumentale historische wandschilderingen van het Slavische epos. Deze werd in 1928 als complete cyclus aan de stad Praag en het Tsjechische volk aangeboden.

Lithografie, het technisch deel.

De lithografie is omstreeks 1800 door Alois Senefelder ontdekt en tot druktechniek door hem ontwikkeld. De naam litho (=steen)-grafie betekent, dat er van steen gedrukt wordt. Dat was aanvankelijk ook zo en ook wij gebruiken nog de bekende Sollenhofense kalksteen. Het principe is echter uitgebreider en wordt beter omschreven als vlakdruk. De basis van vlakdruk is niet een hoogteverschil maar de afstotende werking van water en vet onderling. Later ontdekte men het drukken op materialen zoals aluminium. De litho werd zowel als beeldend medium maar ook commercieel gebruikt. Zij is de voorloper van de offsettechniek.

Als je een poreuze ondergrond (bijv. poreuze steen) met water bevochtigt dan zal deze vochtige ondergrond zal geen vet aannemen. Maakt je diezelfde ondergrond, in droge toestand, vet, dan stoot ze water af. Dus als je met vet op de steen tekent daarna de steen vochtig houdt en een vette rol de drukinkt aanbrengt, dan zullen alleen die delen waar getekend is drukinkt aannemen. Door middel van druk wordt de opgerolde tekening van de steen op het papier overgebracht.

Die tekening verschijnt op het papier in spiegelbeeld, nij het maken ho je daar rekening mee.

Bij lithografie kan veel mis gaan. Een te zure gom zorgt voor problemen maar ook een steen die te lang in de gom staat drukt niet goed. Als een steen op woensdagavond in een zure gom werd gezet dan zorgde ik ervoor dat deze op tijd wordt verwijderd. Als het nodig is zette ik er ter bescherming een neutrale gom op. Een week was vaak te lang en de neutrale gom verzuurde.

In dit stukje beschrijf ik de stappen die voor het maken van een litho moeten worden gevolgd.

1 STEEN SLIJPEN

randen van de steen rond vijlen, eventueel nabewerken met strook schuurpapier of Gamburger Bimstein en water.
steen nat maken met weinig water
steen slijpen met: 2e steen en carborundumpoeder 80
naslijpen met 120
Met een stalen liniaal de steen controleren of zij nog vlak is.

Stenen zijn er in diverse hardheden:

Geel: zacht voorgemengde techniek-schaaf
Leverkleur: middel: voor gemengde techniek-schaaf
Grijs.: hard, voor tusche- lijn of volvlak

De stenen kunnen verontreinigd zijn door

ijzervlekken
aders van andere samenstelling (evt. kalk)
fossielen
breuken

Lithostenen zijn gedolven in open groeven en worden gesplitst door wiggen. Ze bestaan voor het grootste gedeelte uit koolzure kalk en komen uit Solnhofen, Kelheim en Pappenheim, Duitsland. In Canada is een tiental jaren geleden nog een groeve ontdekt.
Tijdens het slijpen controleer je of de steen vlak is. Dit doe je met een stalen liniaal. Zet de liniaal op twee strookjes papier en voel met een derde strookje het oppervlak na. Een kuil voelt men zo al snel..Je kan ook de linieaal op de steen zetten en kijken of er licht tussen de liniaal en steen schijnt

2 POLIJSTEN

steen natmaken met weinig water
het oppervlak polijsten, met: puinsteen en puimsteenpoeder, Gamburger Bimstein of laksteen

Men kan een steen polijsten om vanuit het gladde oppervlak de gewenste grein op te zetten of om te gebruiken voor een pentekening. Heeft men geslepen met de gewenste greinfijnheid dan kan men direct gaan greinen. Puinsteen is een natuur product (lava). Bimstein is een gegoten blok krijt verkrijgbaar in diverse hardheden. Laksteen is een gegoten blok schellak

3 GREINEN

Steen drogen
de steen slijpen met een glazen loper met carborundum, het nummer aanpassen voor het doel:
krijt: 80
touche:120
gemengde techniek: 220

Op een droge steen gelijkmatig carborundumpoeder strooien en met de glazen loper zonder druk heel kleine kringetjes draaien . ongeveer 5 minuten afhankelijk van de grootte van de steen

4 INDELING

Tussen de rand van de steen en de papiermarge hou je een ruimte van 2 cm aan
Tussen de rand van de papiermarge en de uiteindelijke tekening hou je eenzelfde ruimte aan.
Alle maten uitzetten met hard potlood en langs een stalen liniaal de tekens in de steen krassen.

Bij de litho is het papier is altijd kleiner dan de steen!

5 BESCHERMRAND

Zet met een kwast randgom (=100 cc neutrale arabische gom met 4 druppels salpeterzuur )op de steen. De beschermrand dient alleen ter bescherming van vet van handen en dergelijke, tijdens het tekenen en is niet strikt noodzakelijk maar wel handig. Arabische gom is een natuurproduct, het is de afgetapte hars van de accaciaboom,voornamelijk uit Senegal. Het moet liefst een dag van te voren vers aangemaakt worden, het kan niet bewaard worden want het verzuurt. Het moet zo dik worden gemengd dat het bij een vloeibaarheidproef kleeft en een draad van één centimeter trekt tussen de vingers. De problemen met te dunne gom zijn legio tijdens het gehele lithoproces.

6 TEKENEN

Schets opzetten met potlood HB, bruin conté of schets kalkeren van tekening op transparant ingewreven met rode aarde.
Tekenen met litho potlood, lithokrijt, vloeibare tusche

In de materialen is wel een hoeveelheid roet gedaan om het opgezette beeld te beoordelen maar veel belangrijker is de aanwezige vet in de soorten want dat bepaalt uiteindelijk het beeld.

Lithokrijt is er in 7 hardheden, Lithopotlood in 5 hardheden Vloeibare tusche is kant en klaar voor gebruik, Vaste tusche aan te mengen met terpentine of gedistilleerd water naar gelang het effect dat men wil bereiken. Het aanpunten van lithokrijt doet men met een mesje met de snijbeweging naar het staafje toe. Hoofdsamenstelling van krijt en tusche is: vet, was, zeep, talk~ roet en schellak voor de hardheid.

7 BESCHERMEN TEKENING

eerst harspoeder
dan talkpoeder

Strooi harspoeder op de tekening. Dep en druk de harspoeder met watten of een doek in het getekende beeld, vooral niet wrijven. Harspoeder terug doen in de doos en de steen, vooral luchtig schoonvegen.

Dit precies zo herhalen met talkpoeder.

De opgebrachte harspoeder gaat het beeld beschermen tegen de etsende gom. Om het teveel aan harspoeder en losse deeltjes tusche of krijt te verwijderen gebruikt men talkpoeder die tevens nog een extra bescherming is voor de allerkleinste deeltjes waar te weinig hars is opgebracht

8 EERSTE ETSING

met een brede kwast streep voor streep neutrale gom opzetten
nu etsende gom streep voor streep opzetten: samenstelling 100cc gom en 15 druppels salpeterzuur.
3 minuten in beweging houden.
Aan de resterende hoeveelheid gom 2 druppels salpeterzuur toevoegen en hiermede alleen de zwaardere krijtdelen van de tekening insmeren.
1 minuut in beweging houden
2 druppels toevoegen en de tusche delen nu bewerken.
1 minuut in beweging houden
de steen met de gehele dikke laag. etsende gom naturel laten drogen en tenminste 24 uur laten staan.

Etst men de gehele tekening in een keer met zware etsende gom dan worden de lichtste partijen te veel aangevreten en de toonomvang van de tekening zal hierdoor worden verkleind.

Etsende gom werkt openbijtend op de blanke delen waardoor de arabinezuren zich in de steen kunnen hechten. Voor het beeld zet de gom de aanwezige zeep in krijt en tusche om in vet en verankert dit in de steen. Etsende gom is zo zwak dat hij bij het opzetten op de steen de eerste minuten geen reactie geeft, maar daarna pas licht aan de randen opbruist. Hij mag niet sterker.

9 BESCHERMENDE PENINKT

etsgom van de eerste etsing grondig afspoelen
drogen met de wapper
een scheut neutrale gom op de steen gieten en met de vlakke schone hand inmasseren
afnemen met een wisser en droogwrijven met een zachte doek
drogen (naturel)
krijt- tusche beeld met een zachte doek en terpentine weghalen
Afspoelen met water, afnemen met droge spons
Beschermende peninkt opzetten.
Tijdens het inrollen de steen vochtig houden

Met een schrale rol met peninkt de steen zonder druk inrollen en tijdens het inrollen steeds controleren hoe stevig de steen de inkt pakt. Ideaal is, als na 10 slagen inrollen de tekening vol staat, d.w.z.. dat het beeld de gewenste zwartheid heeft. Bij minder dan 10 slagen vol staan- is de eerste etsing te licht geweest. De kans bestaat dat het beeld verbreed. Bij meer dan.10 slagen is de eerste etsing te zwaar het beeld blijft te schraal. (beeldverlies). Dit moet bij de tweede etsing aangepast worden om de juiste toonwaarde te bereiken voor het drukken.

10 BEELD CORRECTIE

Nu is het moment gekomen dat het beeld goed beoordeeld kan worden en storende beeldelementen gecorrigeerd kunnen worden. Men kan eventueel van de peninkt een proefdruk maken.

Beeld verwijderen :

door schaven, met een halfrond mesje het beeld afnemen
schuren, met correctie steentjes
etsen, met sterke etsgom het beeld oplichten

Beeld opbrengen :

met krijt en/of tusche
Poeder het beeld met talkpoeder in
Overgiet de steen met een verzadigde oplossing van aluin. Azijn mag ook. dit breekt de water vasthoudende arabinezuren in de steen poriën af, 2 minuten licht in beweging houden en daarna goed afspoelen met water. Nu is bet steroppervlak weer vet gevoelig geworden. Beeldcorrecties opbrengen en de nieuw opgebrachte delen bewerken

11 TWEEDE ETSING

De steen met peninkt drogen en poederen met

Harspoeder – deppen
Talkpoeder – deppen
– Etsende gom opzetten
-4 minuten in beweging houden 1 minuut laten rusten
afspoelen
drogen met de wapper
neutrale gom opzetten, met de hand inmasseren
met de wisser afnemen en droogwrijven met zachte doek
drogen – naturel

De sterkte van de etsende gom voor de tweede etsing wordt bepaald door het pakken van de peninkt op het beeld (zie 8).

Stond de tekening goed in de peninkt na 10 x oprollen, dit is de ideale situatie, dan verhoogt men de verhouding van de sterkste etsende gom van de eerste etsing met 2 druppels. b.v.: is er alleen met krijt getekend, dan was de sterkste etsende gom van de eerste etsing 17 druppels salpeterzuur op 100 cc gom. Voor de tweede etsing worden 2 druppels salpeterzuur toegevoegd.

Stond het beeld al goed bij minder dan 10 x oprollen dan moet bij de sterkst etsende gom van de eerste etsing 4 druppels salpeterzuur worden toegevoegd (Het beeld pakte te snel de peninkt aan – te weinig geëtst.) b. v.: is de tekening met krijt en tusche getekend dan was de sterkst etsende gom van de eerste etsing 19 druppels salpeterzuur op 100 cc gom. Hierbij komen nu voor de tweede etsing 4 druppels salpeterzuur; in totaal dus 23 druppels op 100cc gom.

Stond het beeld pas goed bij meer dan 10 x oprollen, dan wordt er niets bijgevoegd bij de sterkst etsende gom van de eerste etsing.Deze wordt zonder meer gebruikt voor de tweede etsing. (Het beeldt pakte te traag de peninkt aan – te veel geëtst).

De sterkte van het etsende gom is een kwestie van ervaring. Welke steen werd gebruikt, is de tekening erg genuanceerd etc. Bij het zuren gaat in eerste instantie veel mis.

12 TINCTUUR

Peninkt uitwassen met zacht doek en terpentine. Gaat dit moeilijk dan met een spons en terpentine en enige druppels water de steen met snelle , lichte veegbewegingen schoonmaken.

twee a drie druppels tinctuur opbrengen en snel verdelen Inmasseren en niet geheel droog wrijven.
Afspoelen met water

Niet teveel tinctuur gebruiken anders wordt het beeld te vet en drukt het te zwaar uit. De functie van tinctuur is alleen bet beeld verstevigen en de drukinkt beter te laten pakken. Tinctuur kan achterwege blijven

13 DRUKKEN

Eerste keer inrollen, rol de steen schraal in waarbij onderstaande volgorde wordt aangehouden.

Tweede keer inrollen.

Voordruk maken met lichte spanning, bij volgende drukken steeds iets spanning verhogen.
Wat meer inkt toevoegen, bij 3 tot 5 voordrukken kan met de oplage worden begonnen.

De rijver moet altijd binnen de steen vallen. Houd een leren rijver licht gevet met vaseline of schapenvet. Draai de steen zonder schokken onder de rijver door, dit voorkomt drukstrepen

Let erop dat de rijver bij het drukken niet van de steen afschiet. De steen kan hierdoor breken.

14 DRUKINKT

De drukinkt wordt naar behoefte aangepast, dit doet men met: magnesium poedervernis, van verschillende dikvloeibaarheid,vaseline of sureset compound.

Voor een krijt litho:    korte inkt
krijt-tusche:                het gemiddelde
tusche-volvlak:           lange inkt

Is de inkt te lang, korter maken met magnesiumpoeder.Is de inkt te kort, langer maken met zware vernis. Zuigt de inkt te veel op de plaat, een weinig vaseline of sureset compound gebruiken.

Meng de benodigde hoeveelheid inkt. Steek de spatel er rechtop in en trek een draad omhoog. Deze moet ongeveer ‘6 cm lang zijn voor een tusche beeld. (lange inkt). Voor een korte inkt moet deze ongeveer 3 cm lang zijn.

15 VOCHTWATER

Vochtwater is gewoon kraanwater .

Direct nadat de afdruk afgenomen is, de steen vochten, en pas voor het inrollen afnemen met een droge spons.